Fiil Çatısı Konu Anlatımı

Fiil Çatısı Konu Anlatımı Nedir? Fiil Çatısı / Eylem Çatısını örneklerle açıklayalım.

Türkçede eylemlerin cümle içinde nesne alıp almamalarına ya da aldıkları özneye göre gösterdiği özelliğe çatı denir. Yüklemi eylem olmayan cümlelerde çatı aranmaz. Eylemler çatısı bakımından temelde ikiye ayrılır:

Nesnesine Göre Fiiller

1) Geçişli Eylem
2) Geçişsiz Eylem
3) Oldurgan Eylem
4) Ettirgen Eylem

Öznesine Göre Fiiller

1) Etken Eylem
2) Edilgen Eylem
3) Dönüşlü Eylem
4) İşteş Eylem

Nesnesine Göre Fiiller

Geçişli Fiil/Eylem: Cümlede nesne alabilen eylemlerdir. Nesnenin nasıl bulunacağını bir önceki konumuz cümle öğelerinde göstermiştik. Yükleme sorduğumuz "neyi, kimi" sorularının cevabı cümlede nesne olur. Öyleyse eylemin nesne alıp almadığını eyleme "neyi, kimi" sorularından birini sorarak öğrenebiliriz.

Öğrenciler soruları yazdı.

Bu cümlede "yazmak" eylemi "soruları" nesnesini aldığından geçişli bir eylemdir.

Aşağıdaki cümlelerde nesne bulunduğundan eylemler geçişlidir.

Çocuk camı kırdı.
Annem yemek hazırlıyor.
Dün akşam rüyamda dedemi gördüm.
Yazları daha çok roman okurum.

Geçişsiz Fiil/Eylem: Nesne alamayan eylemlerdir. Bu eylemler "neyi, kimi" sorularına cevap vermez.

Çocuk durmadan ağlıyordu.

Bu cümlede "ağlıyordu" eylemi nesne alamadığından geçişsiz bir eylemdir.

Oldurgan Fiil/Eylem: Geçişsiz eylemler "-dır, -r, -t" ekleriyle geçişli duruma getirilir. Bu eylemlere "oldurgan eylem" denir.

Maç bitti.
Hakem maçı bitirdi.

Bu cümleleri incelediğimizde birinci cümledeki "bitmek" eyleminin nesne alamadığından geçişsiz olduğunu görüyoruz. Aynı eylem ikinci cümlede "-r" eki ile nesne alır duruma getirilmiştir.

Ettirgen Fiil/Eylem: Geçişli eylemlere "-dır, -r, -t" ekleri eklenerek geçişlilik dereceleri artırılır. Bu eylemlere "ettirgen eylem" denir.

Yaşlı kadın oğluna mektup yazıyor.

Yaşlı kadın torununa mektup yazdmyor.

Bu cümleleri incelediğimizde eylemlerin ikisinin de geçişli olduğunu görüyoruz. Ancak birinci cümlede özne işi kendisi yaparken ikinci cümlede başkasına yaptırmıştır. Geçişli olan "yazmak" eylemi "-dır" ekiyle tekrar geçişli duruma getirilerek geçişlilik derecesi artırılmıştır.

Öznesine Göre Fiiller

Etken Fiil/Eylem: Etken eylemin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen eylemi doğrudan yapar.

Aşağıdaki cümlelerde eylemler, özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etkendir.

Kardeşim arkadaşlarını eve çağırmış.

Çocuklar, bahçede oynuyor.

Edilgen Fiil/Eylem: Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen eylemden etkilenen durumundadır. Edilgen eylem, "-n" ve "-1" ekiyle türetilir ve cümlede "başkası tarafından yapılma" anlamı vardır. Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlede özne "sözde özne" olarak adlandırılır.

Bahçedeki yapraklar bu sabah toplandı.

Bu cümlede yüklem "-n" ekini almış ve yüklemde bildirilen iş, cümledeki özne tarafından değil, başkası tarafından yapılmıştır. Yani özne, başkasının yaptığı işten etkilenen öğe durumundadır. Dolayısıyla burada
gerçek özne değil, "sözde özne" vardır.

Dönüşlü Fiil/Eylem: Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen eylemi doğrudan yapar; yaptığı bu işten yine kendisi etkilenir. Dönüşlü eylem, "-n" ve "-l" ekiyle türetilir. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede "kendi kendine yapma" anlamı vardır.

Genç kız, aynanm karşısmda saatlerce süslendi.

Bu cümlede öznenin (Genç kız) "süslenme" işini kendisinin yaptığını ve işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz. Dolayısıyla cümlenin yüklemi "dönüşlü" bir eylemdir.

İşteş Fiil/Eylem: Yapılması için birden fazla öznenin gerektiği eylemlerdir.

Çocuklar birbirlerine fıkra anlatıp gülüşüyor.

Yarın onunla sahilde buluşacağız.

Bu cümlelerde "gülüştü" ve "buluşacağız" eylemleri, birden fazla kişi tarafından yapılan eylemlerdir. İşteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemde bildirilen iş, birden fazla kişiyi gerektirir.

İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:

a) Karşılıklı İşteş Eylem: Bir işi karşılıklı, birbirine doğru yapan özneler alan işteş eylemlerdir.

Programı babamla görüştük.

Eray'la Ankara'da karşılaştık.

Yarın ders çalışmak için sözleştik.

Annesiyle uzun uzun dertleşti.

Bu konuyu çok tartıştık.

Ordumuz kahramanca savaştı.

b) Birlikte İşteş Eylem: Aynı işi birlikte ve birbirini etkilemeyecek şekilde yapan özneler alan işteş eylemlerdir.

Kuzular yaylalarda meleşiyor.

Kuşlar dallarda ötüşüyor.

Kadınlar kapının önünde ağlaşıyordu.